Şems-i Tebrizi künyesinden de anlaşılacağı üzere, günümüzde İran’ın Doğu Azerbaycan Eyaleti’nin yönetim merkezi olan Tebriz şehrinde 1185 yılında dünyaya gelmiştir. Asıl ismi Mevlana Muhammed’dir. Melik Dad oğlu Ali adında bir zatın oğludur ve Azeri Türklerindendir. “Şemseddin” yani dinin güneşi lakabıyla anılmıştır.
Şemseddin Tebrizi daha küçük bir çocukken bile akranlarından farklılığı fark ediliyor, çağdaşı olan çocuklardan üstün yaratılışta olduğu gözleniyordu. Çocukluğunda geçen bu olağanüstü hâllerden birini “Makalât“ında şöyle anlatır:
Çocukluk çağlarında bana garip bir hâl gelmişti. Kimse bu hâlimi anlayamadı. Babam bile ne olduğunu bilmiyordu. Bana diyordu ki, “Sen divane değilsin, bilmem ki bu gidişin sebebi ne? Sende bu yola gitmek için gerekli olan ne terbiye var, ne riyazet var, ne de başka bir şey.”
Şemseddîn-i Tebrîzî hazretleri, Tebriz’de ilim öğrendi ve edeb üzere yetişti. Daha küçük yaştayken mânevî hallere, üstün derecelere kavuştu. Kendisi şöyle anlatır: “Henüz ilk mektepteydim. Daha bülûğ çağına girmemiştim. Peygamber efendimizin sevgisi bende öyle yer etmişti ki, kırk gün geçtiği halde, O’nun muhabbetinden aklıma yemek ve içmek gelmedi. Bâzan yemeği hatırlattıklarında, onları elimle yâhut başımla reddederdim. Göklerdeki melekleri ve yerde gayb âlemini, kabirdekilerin hallerini müşâhede edebilirdim.
Hz. Muhammed (s.a.v.)’in ahlâkını örnek alan Şemseddin-i Tebrizi, devamlı bir arayış içerisinde olmuş, manevi bir işaret üzerine de Hz. Mevlana’yı arayıp bulmuştur.Şems 1244 yılının Ekim ayının 23. günü Konya’da Mevlâna ile buluşmuş. Dünyaya, kılık ve kıyafete önem vermeyen Şems, Mevlana ile üç- üçbuçuk yıl süren beraberliği neticesinde onun hayatında yeni ufukların açılmasına vesile olmuş, onun ilahi aşkın potasında eriterek, kamil bir Hak aşığı yapmaya muvaffak olmuştur.
Şems mevlana’nın batıni yönünü tamamlayan can dostu. Bir anlamda hocası da diyebiliriz. Aralarındaki sevgi-aşk ilişkisini anlatmaya sözcükler yetmez.
şems birgün kaybolmuş ortadan.
mevlana “şems” deyu deyu ağlar olmuş.
birgün uzun yoldan bir adam gelmiş.
“şemsi gördüm, şems’ten haberlerim var” demiş.
adam mevlana’nın huzuruna çıkmış
ve anlatmaya başlamış
ipe sapa gelmez tutarsız şeylermiş ama anlattıkları.
mevlana çıkartıp hırkasını vermiş adama
“anlamadın mı adam yalan konuşuyordu” demiş yanındakiler
niye hırkasını verdiğini merak ederek.
“ben” demiş
“yalan haberine hırkamı verdim”
“doğru olsaydı anlattıkları canımı verirdim”
Niğde’deki Kesikbaş Türbesi Şems’e izafe edilir. Bunlardan ayrı olarak Tebriz şehrinde “Geçil” denilen mezarlıkta, aynı bölgede Hoy’da, Pakistan’ın Multon şehrinde Şems türbeleri veya makamları vardır. Pakistanlıların söylediklerine göre de Şems, Konya’dan bir gece yarısı gizlice ayrılmış, Hoy şehrine hareket etmiş ve orada yerleşmiştir. Rivayete göre Şems-i Tebrizi Hoy’da vefat eder ve orada gömülür. Mezarı, Unesco Dünya Kültür Mirası’na aday gösterilir[9]. Bir rivayete göre, Mevlânâ Celâleddîn Rûmî’nin küçük oğlu Âlâeddin de, Şems’i öldürenler arasındadır.
Bir gül kadar güzel ol; ama dikeni kadar zalim olma. Birine öyle bir söz söyle ki, ya yaşat ya da öldür; ama asla yaralı bırakma.
